شرایط توبه نصوح

چندين بار سعی كردم، در جلسات زيادی شركت كنم. خطبه‌های زيادی گوش داده‌ام، تلاش كردم كه توبه كنم و قلبم را صيقل دهم؛ اما هنوز موفق به ايجاد تحولی در نفس خويش نشده‌ام… مشكل كجاست؟ چرا قادر به تغيير خود نيستم؟.

يكی از فعاليت‌های عبادی ما در منظومه فعاليت‌های ما توبه نام دارد. توبه بازگشت انسان از مسيری است كه حركت می‌كند يا از يك كار برمی‌گردد و پشيمان می‌شود و يا يك روندی در زندگی داشته و می‌خواهد اين روند را تغيير دهد. هر زمانی كه ما از خدا فاصله می‌گيريم و از آزادی خودمان استفاده می‌كنيم يا حسن سوء استفاده را به عمل می‌آوريم، خدا امكان توبه را برای ما گذاشته است.

توبه اين است كه انسان قلباً از مسيری كه می‌رود پشيمان شده و با يك آگاهی و خود آگاهی بازگشت صورت بگيريد و تغيير آن در رفتار هم ديده شود.

می‌توانيم توبه را سه جزئی بدانيم. خودآگاهی كه انسان نسبت به رفتار خودش دارد كه به طور مثال من اين كار را اشتباه كردم. بايد آنرا تغيير دهم البته هر تغييری نامش توبه نيست. بايد قلباً هم از بدی اين رفتار و هم از خوبی راهی كه نرفته، ناراحت شود و دلش تنگ شده باشد. دلتنگی يكی از عناصر زيبای توبه است و بعد هم تغيير رفتار.

هر كدام از اين شرايط به هر مقداری كه باشند به همان مقدار توبه ما را ارزشمند می‌كنند. توبه آداب و شرايط بسياری دارد. در روايات آمده است، به خدا قسم انسان از گناه نجات پيدا نمی‌كند مگر اينكه به آن اقرار كند. من اين اشتباه را انجام داده‌ام و می‌دانم كه خطايی مرتكب شده‌ام، خدايا من را ببخش.

در برخی مواقع در خانه خدا می‌گوييم «خدايا ما را ببخش»، خودمان هم نمی‌دانيم از كدام رفتارمان می‌خواهيم توبه كنيم. اقرار يعنی من بدانم كدام كار را اشتباه انجام داده‌ام. دانايی يك عنصر، دلتنگی و تأثر يك عنصر و تغيير رفتار هم يك عنصر ديگر آن است. گاهی دلتنگی و دانايی به شدت رخ می‌دهد ولی تغيير رفتار اتفاق نمی‌افتد. اين توبه رقيق است و هنوز كامل نشده است؛ ولی نامش توبه است.

گاهی می‌داند چه رفتاری غلط است و بيشترين توبه را سر تغيير رفتار می‌گذارد و تصميم می‌گيرد ديگر اين كار را نكند. قشنگ‌تر است كه اينها را در فضايی عبادی به خدا بگوييد. 100 مرتبه در مورد آن صحبت كند. صميمانه از خدا درخواست كند كه او را ببخشد كه اين عمل برای روح ما مفيد خواهد بود.

اين دغدغه افراد زيادی است كه می‌خواهند دلايل بازگشت به گناه را بدانند. بياييد با هم دلايل اين قضيه را بررسی كنيم تا راه درمان اين بيماری را كشف كنيم. اگر اين عوامل را يافتيم آنگاه معالجه و درمان بسيار آسان خواهد بود. تلقی بيشتر مردم از توبه و اصلاح رفتار اين است كه تنها در يك شرايط ويژه‌ عاطفی، احساسی و معجزه‌گونه می‌شود توبه كرد و پس از آن فوراً به مرتبه عصمت می‌رسند. يعنی اگر از يك گناه كبيره توبه می‌كنند، در مقابل تمام گناهان و خطاهای ريز و درشت مصونيت پيدا می‌كنند.

هرچند تعريف قرآن و اهل بيت(ع) از توبه با اين تلقی نادرست بسيار متفاوت است و فاصله دارد ولی اين نگاه نادرست وجود دارد و مانع بازگشت خيلی‌ها می‌شود. با اين باور نادرست، پس از توبه، سطح انتظار فرد از خودش به شدت افزايش پيدا كرده و با كوچك‌ترين گناه، آرامش و اطمينان خود را از دست داده و خود را سرزنش می‌كند و اعتماد به نفس و عزت نفس خود را از دست می‌دهد و عدم موفقيت خود در توبه را (با تلقی اشتباه) ناشی از عدم توجه و عنايت خداوند و روسياهی و بدشانسی خود دانسته و خود را مردود هميشگی درگاه الهی می‌داند و آدمی در اين حال، سخت طعمه‌ شيطان می‌شود.

با توجه به پرسش‌های متنوع در خصوص توبه و اصلاح رفتار و وجود اين نوع تلقی اشتباه، مراحل توبه را با هم مرور می‌كنيم: پشيمانی (النـَّدمُ توبة)، تصميم جدی برای ترك گناه(عزم)، بازگشت به سوی خدا و عذرخواهی و طلب مغفرت از خدای غفور(استغفر الله ربی واتوب اليه)، اگر حقی از خدا يا مردم در گناه ضايع شده بايد جبران شود(به طور مثال خيانت در امانت، حق مردم و ترك نماز و حق خدا)، اصلاح برنامه زندگی، عدم تكرار خاطرات گناه و عدم تكرار سرزنش خود(التائب من الذنب كمن لا ذنب له) و اطمينان كامل به رحمت بی‌انتها و مغفرت بی‌نهايت خداوند غفور رحيم برای هميشه عواملی كه توبه را بر ايمان سخت می‌كند كه به تشريح اين عوامل می‌پردازم.

دلبستگی و وابستگی به گناه تا زمانی كه در قلبت پايه‌های گناه پا برجا باشند محال است تغييری حاصل شود. «فضيل ابن عياض» می‌گويد «اگر برای نماز صبح خواب ماندی و نتوانستی شب برای قيام الليل بيدار شوی، بدان كه تو در بند گناهان هستی». لازم است از گناه متنفر باشی. بايد بدانی كه منشأ هر غم و اندوهی، منشأ هر نوع مرض روحی و روانی، اضطراب، افسردگی و ديگر مشكلاتی كه وجود دارد، گناهانی است كه در قلب تو رسوخ كرده‌اند.

برای نجات و بيرون راندن اين گناهان از قلبت از دعا كمك بگير، خصوصاً اين دعا را زياد تكرار ك «اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَیْنِی وَبَیْنَ خَطَایَایَ كَمَا بَاعَدْتَ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ اللَّهُمَّ نَقِّنِی مِنْ الْخَطَایَا كَمَا یُنَقَّی الثَّوْبُ الْأَبْیَضُ مِنْ الدَّنَسِ اللَّهُمَّ اغْسِلْ خَطَایَایَ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ» ضمناً هيچ گناهی را كوچك به حساب نياور حتی اگر به نظر تو كوچك باشد.

توجيه كردن مثلاً برخی گناهان خود را چنين توجيه می‌كنند كه در خانواده‌ای مذهبی رشد نكرده‌اند و يا در خانوادهای پر از بلا و مصيبت بزرگ شده‌اند و توجيهات ديگر … از اين رو اگر در توجيه كردن موفق باشی، بدان كه هرگز تحولی در وجودت رخ نخواهد داد و اينجاست كه اعتراف به گناه ركن اصلی توبه محسوب می‌شود.

پيامبر(ص) می‌فرمايد «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا اعْتَرَفَ بِذَنْبِهِ ثُمَّ تَابَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ» متفق عليه يعنی، اگر بنده به گناه خود اعتراف كرده سپس توبه كنم، خداوند او را می‌آمرزد و اينجا حكمت و فلسفه اين دعا برايمان روشن می‌شود «أَبُوءُ لَكَ بِنِعْمَتِكَ عَلَیَّ وَأَبُوءُ لَكَ بِذَنْبِی».

هدف واقعی زندگيمان را بايد مشخص كنيم و البته دنيا را به عنوان مهمترين هدف انتخاب نكنيم نيتمان را تصحيح كنيم و بايد در فكر و ذهن خود ميان اهداف دنيايی و اهداف ايمانی تعادل و توازن برقرار كنيم. عالم قبر را به خاطر بياور، پرسش‌هايی كه آنجا از تو پرسيده می‌شود، درباره شغل، مقام و خانواده نيست بلكه از تو می‌پرسند، خدای تو كيست؟ دينت چيست؟ پيامبرت كيست؟.

محيط زندگی هرگاه عزمت را جزم كرده و اراده می‌كنی كه خودت را متحول كنی و انقلابی در زندگيت ايجاد كنی، دوستان و كسانی كه در اطرافت قرار گرفته‌اند(كسانی كه مثل تو نمی‌انديشند) تو را مورد تمسخر قرار می‌دهند و كاری می‌كنند كه حركت در مسير جديد برايت مشكل شود.

لازم است دوستان جديدی برای خود بگيری كه هم فكر تو باشند، زيرا ديدگاه‌ها متفاوت هستند و به نظر دوستان قبلی كار تو مسخره است. به تمسخرها و نگاه‌های آنان توجه نكن و فقط به هدف جديد و پيمانی كه با خدا بسته‌ای بينديش.

تسويف(امروز و فردا كردن) نكن، نگو چنين و چنان می‌كنم، تصميمت را به آينده موكول نكن. از همين حالا شروع كن. مرگ خبر نمی‌كند و در انتضار تو نيست تا خود را تسليم او بكنی. بلكه تو بايد در انتظار مرگ باشی كه هر آن احتمال دارد به سراغت بيايد. آيا روزانه نمی‌بينی كه مرگ، بدون اينكه اطلاع دهد جان هزاران كودك و جوان و افراد كم سن و سال را می‌گيرد. تضمينی وجود ندارد كه تو نيز تا چند ثانيه بعدی زنده باشی. پس شتاب كن و راه زندگی خود را انتخاب كن و اين آيه را «نصب العين» خود قرار بده (فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ) [التكوير/۲۶] امروز و همين حالا می‌توانی پيمان جديد ببندی؛ اما شايد فردا دير باشد.