حق فرزندان، از آموزه‌های
و
در
و در آیات
به رعایت حقوق فرزندان توصیه شده است.
حق حیات مهم ترین حق فرزندان
[ویرایش]
نخستین و مهم ترین حقی که در این باره به آن توجه شده،
است که خود مبنای سایر حقوق قرار می‌گیرد. مخالفت شدید
با کشتن فرزندان،
به علت ترس از تنگدستی و ناتوانی در رفع نیازهای مادّی ایشان
یا
داشتن از
بودن شان،
یعنی دخالت دادن
در رعایت حق حیات وی، بر همین موضوع دلالت دارد.
قرآن در این باره تا آن جا پیش می رود که محروم کردن کودکان را از حق حیات، چونان
به خدا،
می‌داند
و آن را رفتاری نابخردانه،
خطایی بزرگ
و موجب
و گمراهی و خروج از مسیر
و
می‌شمارد.
ازاین رو، علاوه بر آن‌که والدین را از این کار نهی می‌کند
از
صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نیز می‌خواهد از زنان بر ترک این کار
بگیرد.
توجه به پرورش جسمی فرزند
[ویرایش]
در قرآن، افزون بر رعایت حق حیات، به
، یعنی
به نوزاد، نیز سفارش شده است. در برخی
بر شیردهی به عنوان
مادرانه تأکید شده
و در چند
مد ت شیردهی دو
تمام ذکر شده است
که در آن، مدت زمان بارداری و شیردهی جمعاً سی
ذکر شده است؛ برای آگاهی از اقوال مختلف
درباره این آیه، از جمله دلالت آن بر
بودن یا نبودن شیردهی مادر و نیز چگونگی محاسبه دو سال.
همچنین تأمین
و
مادر در مد ت شیردهی برعهده
است،
که حاکی از اهمیت دادن قرآن به سلامت جسمی
و نوزاد اوست. البته به والدین اجازه داده شده است، چنانچه از هم جدا شده باشند، با رضایت و
یکدیگر، مدت زمان شیردهی را کاهش دهند
یا شیردهی نوزاد را به دایه
کنند.
همچنین یادآوری شده است که رعایت حقوق فرزند نباید برای والدین
در پی داشته باشد
حقوق مالی فرزندان
[ویرایش]
از دیگر حقوق فرزندان که در قرآن بدان توجه شده، حقوق مالی آنان است. در این باره،
به
بردن فرزندان از والدین پرداخته
و به چگونگی تقسیم ارث در بین ایشان، به تفکیک جنسیت، اشاره کرده است.
همچنین در آیه ۱۲ سوره نساء، میزان ارث
و
از همسرانشان، بسته به این که فرزند داشته باشند یا نه، تعیین شده است.
علاوه بر این، بنابر نظر مفسران، بخش پایانی آیه ۱۲۷
هم ناظر بر امر به پرداخت ارث فرزندان
شخصِ
است، که بنا بر
تا رسیدن به
از ارث
بودند
مهرورزی والدین به فرزندان
[ویرایش]
آیاتی از قرآن نیز تلویحاً بر مهرورزی والدین به فرزندان و اهتمام آنان بر تربیت ایشان تأکید دارد و احترام به والدین و دعای خیر برای ایشان، پاسخی بدان امر دانسته شده است.
به ویژه مادران، که با وجود سختی و مشقت زیادی که در این راه متحمل می‌شوند،
همواره به فرزندانشان عشق می‌ورزند
و بسا که این غریزه مادرانه را به فرزندان دیگران نیز ابراز می‌کنند.
همچنین در آیاتی از علاقه مندی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ان به فرزنددار شدن سخن به میان آمده است.
از جمله در برخی آیات، فرزندان اعطای نعمت و مدد الهی به والدین و مایه چشم روشنی ایشان دانسته شده
و پدر و مادر به شکرگزاری در برابر این نعمت و پرهیز از شرک امر شده‌اند.
فرزندان زینت زندگی و مایه آزمایش والدین
[ویرایش]
البته در برخی آیات یادآوری شده است که فرزندان، همچون اموال،
زندگیِ این جهانی‌اند
و گاه مایه آزمایش و اغوای پدر و مادر
خویش
و فرا‌تر از آن، دشمن آنان اند
و در برابر عذاب الهی برای آنان سودی نخواهند داشت.
جایگاه فرزندان در احادیث
[ویرایش]
در
نیز به فرزندان و رعایت حقوق آنان توجه ویژه‌ای شده است. برخی از این احادیث به تبیین جایگاه فرزندان در
و تأثیری که بر
و
والدین دارند، پرداخته‌اند. چنان که فرزند را
، گلی از
و نشانه حد آخر خیرخواهی خداوند در حق بندگان بیان داشته اند،
به طوری که دعای فرزند در حق والدین در این
مستجاب و
برای ایشان در
پذیرفته خواهد شد.
ازاین روست که در احادیث، فرزندان صاحب حق شمرده شده و
و
در مقابل ایشان مسئول دانسته شده‌اند.
حقوق فرزندان در روایات وآیات قرآنی
[ویرایش]
علاوه بر این نگاه کلی، در احادیث فراوانی به مصادیق گوناگون حقوق یاد شده، از پیش از
تا بزرگسالی، پرداخته شده است. اولین حق فرزند پیش از بسته شدن
انتخاب مادر شایسته برای اوست
چرا که فرزند، بسیاری از صفات و ویژگیهای اخلاقی خویش را از والدینش به
می برد و تغییر این صفات، در مراحل بعدی تربیت او، بسیار دشوار است.
درباره زمان، مکان و کیفیت انعقاد نطفه در رحم مادر نیز توصیه هایی شده است.
مشخص بودن نسب فرزند
[ویرایش]
مشخص بودن
فرزند نیز در شمار حقوق وی است؛ از این رو، در چند
،
مُجاز نبودن چند شوهر برای یک زن،
لزوم عدّه زنان بعد از طلاق
و تحریم زنا،
معلوم شدن نسب فرزندان دانسته شده است.
همچنین طبق حدیث و
برای اثبات نسب نوزاد، حدود زمانی حداقل و حداکثر برای
تعیین شده است،
حقوق فرزند قبل از تولد
[ویرایش]
فرزند به محض انعقاد نطفه در
، از حقوقی برخوردار می‌شود. از آن جمله است: تأخیر در اجرای
درباره
، به منظور پرهیز از آسیب رسانی به
موجود در رحم وی؛ و حرمت
همچنین در روایات، برای سلامت جسمانی و روحانی جنین، به والدین توصیه های بهداشتی و اخلاقی شده، که از آن جمله است: تأکید بر سلامت جسمانی و روانی مادر به هنگام بارداری، توجه به چگونگی
او، و پرهیز زنان باردار از
و کارهای ناپسند. به علاوه، جنین از حقوق مالی خاصی نیز برخوردار است که استقرار آن‌ها منوط به
اوست
حقوق فرزند بعد از تولد
[ویرایش]
آدابی را که به هنگام تولد نوزاد توصیه شده نیز می توان در شمار حقوق فرزندان قرار داد، که عبارت اند از:
(کام برداری نوزاد) با
یا
یا
به همراه
علیه السلام؛ اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ وی
سوراخ کردن
نوزاد، که ظاهراً در مخالفت با سنّت
، مبنی بر انجام ندادن آن، توصیه شده است
تراشیدن موی سر نوزاد و صدقه دادن به اندازه وزنِ موی او؛ قربانی کردن (عَقیقه) و اِطعام دیگران از
؛ انتخاب نامی نیک برای وی در روز هفتم تولد
و
پسران در هفت روز اول تولدشان،
که امری فطری و سنّتی الهی دانسته شده است.
روایاتی که شیر را بهترین غذا برای نوزاد دانسته‌اند
و به والدین توصیه می‌کنند در احوال و خصوصیات زنی که نوزاد را شیر می‌دهد، به سبب انتقال آن صفات از طریق شیر به نوزاد، دقت کنند
نیز در همین سیاق می‌گنجند. خصوصیاتی که
نوزاد نباید داشته باشد.
حرمت ضرر رساندن به فرزند
[ویرایش]
دراین روایات والدین از ضرر رساندن به فرزندانشان نهی شده‌اند.
چنان که همچون آیات قرآن، کشتن یا زنده به گور کردن فرزندان را، به سبب
بودن آنان یا ترس از ناتوانی در گذران امور ایشان،
و بعد از
به خدا بزرگ ترین گناهان دانسته‌اند.
حتی در روایتی، والدین از این که به سبب دختر بودن نوزاد برای او آرزوی
کنند، نهی شده‌اند، چرا که در صورت برآورده شدن این آرزو، شخص چونان عاصیان در برابر خدا حاضر خواهد شد.
از همین روست که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم والدین را از سخت گیری و درشتی با فرزندانشان که در نهایت موجب ارتکاب ایشان به گناهان،
و
و خروج از دایره
می‌شود نهی می‌کردند. در مقابل، والدین به دوست داشتن فرزندان و مهربانی و اکرام ایشان توصیه شده‌اند
نیکی به فرزندان همتای نیکی به والدین
[ویرایش]
نیکی به فرزندان همتای نیکی به والدین دانسته شده است
تا جایی که تخطی از این دستور‌ها موجب خروج شخص از پیروان
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم
و عامل به آن‌ها مشمول رحمت الهی و شایسته
معرفی شده است.
سیره پیامبر اکرم در نیکی به فرزندان
[ویرایش]
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نیز توصیه های وی را درباره مهربانی و احترام به کودکان تأیید می‌کند، چنان که در این روایات از خوش رفتاری پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با ایشان حتی در حالت
،
بوسیدن و بوییدن فرزندان و فرزندزادگان،
بر زانوی خود نشاندن و
کردن آنان
و
کردن به آنان
سخن به میان آمده است.
سیره امامان شیعه در نیکی به فرزندان
[ویرایش]
سیره
با فرزندان نیز چنین بوده است.
رعایت عدالت در برخورد با فرزندان
[ویرایش]
رعایت
در برخورد با فرزندان حق دیگری است که در روایات به آن امر شده
و اعتراض پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به پدری که فقط یکی از دو فرزندش را در حضور هر دوی آن‌ها بوسید، گزارش شده است.
با این‌حال به نظر می رسد در روایات تأیید شده است که والدین برخی از فرزندان خود را، احتمالا به‌سبب وجود بعضی فضائل در ایشان، بیش از دیگر فرزندان خود دوست داشته باشند، ضمن آن که این تمایز نباید ناشی از تفاوت جنسیت باشد.
همچنین است
به
والدین نسبت به قولی که به فرزندانشان داده‌اند.
تربیت فرزندان
[ویرایش]
فرزندان نیز حق دیگری است که پدران و مادران به آن امر شده‌اند
و آن را بهترین
پدر به فرزند و بر‌تر از
دادن معرفی کرده‌اند،
چرا که وجود فرزند از پدر و مادر است و در هر صورت اعمال وی ناشی از نحوه تربیت ایشان است.
از مضمون این روایات می‌توان دریافت که هدف نهایی از این توصیه‌ها، صالح شدن فرزندان است؛ چه، در آن‌ها فرزند صالح
از جانب
معرفی شده است.
چنان که فرزندی که اهل
باشد نیز
دانسته شده که بنده
پس از درگذشت خود برای خداوند برجای می گذارد تا او را عبادت کند.
آموزش امور دینی واجتماعی برای فرزندان
[ویرایش]
برخی دستورهای عملی نیز برای تربیت فرزندان داده شده که ناظر بر آموزش امور دینی و برخی مهارتهای اجتماعی ایشان است، از جمله: یاری کردن به فرزندان در کارهای نیک،
راهنمایی او به شناخت خدا و کمک به او در اطاعت از پروردگار،
واداشتن و تشویق ایشان به
از هفت سالگی،
آموزش
و معارف دین برای مصون ماندن آنان از انحرافات اعتقادی
و شنا و تیراندازی
و خواندن و نوشتن، و نیز تلاش در امر
ایشان پس از رسیدن به
.
اصول کلی تربیت فرزندان
[ویرایش]
درباره اصول کلی تربیت فرزندان نیز توصیه‌هایی شده است.
از جمله، والدین باید توجه داشته باشند که فرزندان در سنین پایین تر تربیت پذیرترند و در صورت
در این دوران، تربیت بعدی آنان سخت خواهد بود.
همچنین روایات توجه ایشان را به این مطلب جلب می‌کنند که در این کار، به سبب
به فرزندان یا توهین به ایشان،
خواهند برد یا عقاب خواهند شد
بن ابراین، باید تشویق آنان و پرهیز از
نا معقول آنان را درنظر داشته باشند.
حقوق فرزندان در منابع اخلاقی
[ویرایش]
در منابع اخلاقی نیز به حقوق فرزندان توجه شده است. این کتاب‌هاعلاوه بر آن‌که مراحل گوناگون
کودک تا بلوغ وی و احوال و صفات او را در این دوران بیان می‌کنندــ برای والدین نیز دستورالعمل‌ها و توصیه‌هایی دارند. غزالی
تربیت فرزندان را که از آن با تعبیر ریاضة الصبیان یاد کرده از مهم ترین کار‌ها دانسته، زیرا فرزند
نزد والدین است و چون نفس بی‌آلایشی دارد، برای هر تربیتی پذیرش لازم را دارد. از این رو، نقش والدین و
او در رسیدن وی به سعادت یا محروم شدن از آن (شقاوت) مؤثر است و ایشان در ثواب و عقاب وی شریک خواهند بود.
بر این اساس، والدین باید از همان ابتدای کودکی به تأدیب و
نفس کودک اهتمام ورزند و او را از هم نشینی با دوستان نامناسب و نیز
و رفاه بیش از حد و توجه به زخارف دنیوی بازدارند، بلکه توجه فرزند خود را به معنویات و امر
جلب کنند.
این دستور‌ها با توجه دادن والدین به تأثیر شیر در انتقال پلیدیهای زن شیرده به کودک و این‌که آن زن باید متدین باشد و از غذای
استفاده کند، آغاز می‌شود و پس از توصیه به تقویت خوی
در کودک، به آداب غذاخوردن و
پوشیدن و دوست یابی، فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری
و
و اشعار نیک و احوال نیکان می‌پردازد. در ادامه هم به آداب دیگر، چون نشست و برخاست و صحبت کردن و بازی، و سرانجام دستورهای مربوط به پس از بلوغ (یعنی توجه به اقامه نماز و روزه و یادگیری برخی تکالیف و احکام شرعی مورد نیاز) التفات می‌کند.
منابع :
(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) ابن ابی جمهور، عوالی‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
(۳) ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
(۴) ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
(۵) ابن عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت.
(۶) ابن فهد حلّی، عدّةالداعی و نجاح الساعی، چاپ احمد موحدی قمی، قم: مکتبة الوجدانی.
(۷) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
(۸) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۹) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
(۱۰) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۳، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
(۱۱) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت ۱۴۰۱.
(۱۲) احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
(۱۳) حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، قم ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۱۴) طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
(۱۵) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۱۶) علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.
(۱۷) محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران.
(۱۸) محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
(۱۹) محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضةالواعظین، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
(۲۰) الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه الرضا، مشهد: مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶.
(۲۱) محمدتقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران ۱۳۴۳ش.
(۲۲) سعید بن هبةاللّه قطب راوندی، کتاب سلوة الحزین، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷.
(۲۳) کلینی، اصول الکافی.
(۲۴) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۵) احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸، چاپ افست اصفهان.
(۲۶) مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
پانویس
[ویرایش]
منابع
[ویرایش]
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حق فرزندان»، شماره۶۳۳۴.