چشمزخم یا چشم حسد (به انگلیسی Evil Eye) و آن عبارت است از نگاه حسودانه به یک شیء یا به انسان که بسیاری به آن اعتقاد دارند و در فرهنگ بسیاری از کشورها به چشم میخورد. بر اساس این باورها چشمزخم باعث بدشانسی یا رخداد بد میشود و نمادش به شکل چشمی اشک مانند و شبیه به قطره آب است. در زبان فارسی به آن چشم زخم و در زبان عربی نظر و در زبان یونانی το μάτι و به اسپانیاییmal de ojo، و در زبان ایتالیایی malocchio و در آخر هاوایی به آن stink eye گفته میشود.[۱]
در فرهنگهای مختلف برای گریز از چشم حسد راهکارهای مختلفی ارائه میشود. درکتب باستانی نیز از آن سخن به میان آمدهاست مخصوصاً در ایران بزرگ و خاورمیانه و قاره آسیا و در اقوام مختلف طلسمهای برای دوری از چشم حسد درست میکنند و از نماد آن که به صورت یک تکه شیشه ای که در وسط آن شبیه چشم است در منازل و در محل کار استفاده شده و به دیگران هدیه داده میشود.
چشم زخم گونهای از بدخواهی است به گونهای که در بسیاری از فرهنگها این عقیده وجود دارد که فرد شور چشم میتواند عامل بدشانسی یا صدمه به دیگرانی که مورد نفرت یا دشمنی اویند گردد. این عمل چشم زدن یا نظر زدن نامیده میشود و در مقابله با آن طلسمهایی ابداع شدهاست که نظرقربانی خوانده میشوند. این اصطلاح اشاره بر این دارد که صدمات و بداقبالیهای وارده از طریق نگاه دشمنانه یا بدخواهانه به دیگران وارد میگردد.
چنین عقیدهای بسیاری از فرهنگها را بر آن داشته تا به دنبال اقدامات پیشگیرانه در برابر آن باشند. گرچه این عقیده به گونههای مختلف در سراسر جهان (اروپا، آسیا، آفریقا و آمریکا) پراکندهاست اما اصل این موضوع و شدت اهمیت آن در فرهنگهای مختلف، تفاوت بسیار با هم دارند و بیشترین تأثیرپذیری از آن در خاورمیانه وجود دارد به گونهای که گردنآویزها و لوازم زینتی منزل که در جلوگیری از چشم زخم کاربرد دارد یکی از سوغات و یادگاریهایی است که گردشگران از کشورهای ایران و افغانستان با خود همراه میکنند.[۲]
در دین اسلام[ویرایش]
در قرآن اشاره مستقیمی به چشم زخم وجود ندارد اما برخی آیات از جمله آیه وَ اِنْ یَّکادُ را برخی مفسران به این قضیه مربوط میدانند و برخی دیگر نیز آن را به چشم زخم کاملاً بیارتباط میدانند. اما در احادیث این موضوع به صراحت بیان شدهاست از جمله حدیث مشهوری از پیامبر اسلام میگوید: «چشم زخم واقعیت دارد و مرد را در قبر و شتر را در دیگ قرار میدهد.» (بحارالانوار، ج ۶۳، ص ۲۶)
نهج البلاغه حکمت ۴۰۰:
وَ قَالَ ع الْعَیْنُ حَقٌّ وَ الرُّقَی حَقٌّ وَ السِّحْرُ حَقٌّ- وَ الْفَأْلُ حَقٌّ وَ الطِّیَرَةُ لَیْسَتْ بِحَقٍّ- وَ الْعَدْوَی لَیْسَتْ بِحَقٍّ- وَ الطِّیبُ نُشْرَةٌ وَ الْعَسَلُ نُشْرَةٌ- وَ الرُّکُوبُ نُشْرَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ نُشْرَةٌ
و درود خدا بر او، فرمود: چشم زخم حقیقت دارد، استفاده از نیروهای مرموز طبیعت حقیقت دارد، سحر و جادو وجود دارد، و فال نیک راست است، و رویداد بد را بد شگون دانستن، درست نیست، بوی خوش درمان و نشاط آور، عسل درمان کننده و نشاط آور، سواری بهبودی آور، و نگاه به سبزه زار درمان کننده و نشاط آور است.
با این وجود برخی اعتقادات در این مورد از نظر اسلام در زمره خرافات قرار دارد از جمله ارتباط داشتن این نیرو با حسادت در هیچکجا مورد اشاره قرار نگرفته و نیز راه مقابله با آن تنها دعا کردن دانسته شدهاست (یاد خداوند، گفتن «تبارک اللّه احسن الخالقین»، «امنتُ باللّه و صلی اللّه علی محمد و آله» قرائت سوره «ناس» و «فلق» و «آیةالکرسی» در ورقهای و به همراه داشتن آن، سه مرتبه ذکر «ماشااللّه لاحول ولا قوة الا باللّه العلی العظیم») و بنابراین سایر اعمالی که برای این منظور انجام میشود (مثل شکستن تخم مرغ یا زدن به تخته) از نظر اسلام خرافی است.[۳][۴]
همچنین اعتقاد به چشم زخم همواره بر آن است که تنها برخی افراد استثنایی (مثلاً در هر شهر یکی دو نفر) دارای چنین خاصیتی هستند و میتوانند دیگران را چشم بزنند، اما گسترش چنین اعتقادی به تمام افراد، زمینهٔ بدبینی شهروندان به یکدیگر را فراهم میکند.[۵]