سرویس سبک زندگی فردا: یکی از مسائل مهم در زندگی روزمره همه ما، مسئله زندگی خصوصی و حریم آن است. این مسئله این روز‌ها با فراگیر شدن فضای مجازی، بیشتر مورد بحث قرار گرفته و شاید ذهن شما را هم درگیر کرده باشد که اصلا حریم خصوصی چیست و مرزش تا کجاست؟ در واقع حریم خصوصی یعنی افراد دارای حقی باشند که بتوانند خود یا اطلاعات مرتبط با خود را از دیگر افراد مجزا کنند. حق انسان بر حریم خصوصی، یک حق اجتماعی و مدنی است، حتی نوعی از حقوق شهروندی و حقوق بشر هم قلمداد می‌شود. اما در صورت نقض این حق، یعنی نقض حریم خصوصی شما توسط دیگران، چه باید کرد و چه کاری از دست شما ساخته است؟ برای آشنایی بیشتر با مفهوم حریم خصوصی و مباحث حقوقی مرتبط با آن، صفحه پیش‌رو را مطالعه کنید. در ادامه این مطلب را به نقل از همشهری آنلاین بخوانید.
معنای حریم خصوصی
یکی از ملموس‌ترین، مهم‌ترین و پرکاربردترین حقوقی که برای هر فردی شناخته شده است «حریم خصوصی» است که البته هنوز صاحب‌نظران درباره تعریف آن به توافق یکسانی نرسیده‌اند، اما با نام حریم خصوصی نخستین چیزی که به ذهن همه ما می‌رسد خانه و چهاردیواری‌ای است که باید اختیار آن در دست صاحب یا ساکنش باشد. همچنین باید بدانید که روابط شخصی بین افراد نیز حریم خصوصی آنها محسوب می‌شود. در حقیقت حریم خصوصی جزئی از زندگی هر شخصی است که دسترسی به آن فضا برای دیگران بدون اجازه و رضایت او یا بدون حکم قانون امکان‌پذیر نیست. به‌عبارت دیگر مفهوم حریم خصوصی همان حوزه نشنیدن‌ها و ندیدن‌هاست که مرز و چهارچوب آن را عرف و فرهنگ حاکم بر هر جامعه‌ای مشخص می‌کند.
حریم چیست؟
معنی اصطلاحی «حریم» در فقه و حقوق به مفهوم لغوی آن نزدیک است. حریم عمدتا در مورد املاک مطرح می‌شود. در احادیث، به بعضی از مصادیق حریم توجه شده است، ازجمله حریم راه، درختان، چاه، قنات، چشمه و مسجد. به‌نظر بعضی از فقهای شیعه، حکمت بیان کردن مسئله حریم، از بین بردن ضرر از مالک است. در احادیث و در کتاب‌های فقهی، از «حریم مؤمن» سخن به میان آمده که مراد از آن، محدوده‌ای در اطراف هر شخص است که نشستن در آن موجب آزار او می‌شود و پرهیز از این کار مستحب است. هرچند اصطلاح حریم خصوصی در متون اسلامی به‌کار نرفته، اما در بسیاری از موارد، دفاع از حریم خصوصی اشخاص در منابع فقهی مطرح شده است، مانند ممنوعیت تجسس، تفتیش، سوءظن، استراق سمع، خیانت در امانت، غیبت، قذف (ناسزا گفتن) و ورود بدون اجازه به منازل افراد دیگر. این‌ها همه نمونه‌ای از ممنوعیت دخالت در حریم خصوصی افراد است.
در لابهلای قوانینمتأسفانه در رابطه با حریم خصوصی، قانون شسته‌رفته‌ای نداریم که بتوانیم دقیقا از آن صحبت کنیم. اما در میان قوانین موجود به‌صورت پراکنده و ضمنی به این موضوع پرداخته شده است و در لابهلای قانون اساسی و قوانین عادی می‌توان مسائل مرتبط با حریم خصوصی را یافت؛ مثلا چند ماده در قانون اساسی و چند ماده هم در قانون مسئولیت مدنی به حوزه حریم خصوصی ورود پیدا کرده‌اند که به آنها اشاره می‌کنیم:
۱. در اصل ۲۰ قانون اساسی گفته شده، همه افراد ملت در حمایت یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی با رعایت موازین اسلامی برخوردارند.
۲. در اصل ۲۲ قانون اساسی بیان شده که حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردی که قانون تجویز کند.
۳. دراصل ۲۵ قانون اساسی عنوان شده که بازرسی و نرساندن نامه‌ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم‌مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هرگونه تجسس ممنوع است مگر به حکم قانون.
۴. ماده یک قانون مسئولیت مدنی می‌گوید هرکس بدون مجوز قانونی عمدا یا در نتیجه بی‌احتیاطی، به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر به موجب قانون برای افراد ایجاد شده لطمه‌ای وارد کند که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود است.
۵. ماده ۱۰ قانون مسئولیت مدنی نیز می‌گوید کسی که به حیثیت و اعتبارات شخصی یا خانوادگی او لطمه وارد شود می‌تواند از کسی که لطمه وارد آورده است جبران زیان مادی و معنوی خود را بخواهد. هرگاه اهمیت زیان و نوع تقصیر ایجاب کند، دادگاه می‌تواند در صورت اثبات تقصیر علاوه بر صدور حکم به خسارت مالی، حکم به رفع زیان از طریق دیگر از قبیل: الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن کند.
مصادیق حریم خصوصی
حالا شاید خیلی از ما مفهوم حریم خصوصی را فهمیده باشیم، اما در تشخیص مصادیق آن دچار مشکل باشیم؛ مثلا نتوانیم تشخیص دهیم که عکس گرفتن از فلان شخص در فلان مکان، نقض حریم خصوصی او محسوب می‌شود یا خیر؟ برای تشخیص این امر، حریم خصوصی را می‌توان به حریم خصوصی محل سکونت، حریم خصوصی جسمانی، حریم خصوصی محل کار، حریم خصوصی اطلاعاتی و ارتباطاتی تقسیم کرد تا بهتر با مصداق‌های آن آشنا شویم.
۱. حریم خصوصی محل سکونت:
مهم‌ترین مصداق حریم خصوصی، خانه است. از این‌رو در مورد بازرسی از خانه، تشریفات خاصی وضع شده است. ازجمله اینکه بازرسی باید با ارائه مجوز قانونی باشد، ضرورت داشته باشد، حتما در صورت امکان در روز انجام شود، با حضور صاحبخانه باشد و... در غیراین صورت، ورود به منزل افراد از سوی افراد عادی و همچنین مأموران و مقامات غیرقضایی ممنوع است و متخلفان به مجازات مقرر در قانون محکوم می‌شوند.
۲. حریم خصوصی جسمانی:
حریم خصوصی جسمانی مربوط می‌شود به حق سلامت جسمی و روحی فرد. منظور آن است که جسم و حتی روح و روان افراد هم دارای حریمی است که باید از تعرض در امان باشد؛ برای مثال انجام آزمایش‌های پزشکی و ژنتیک و عدم‌افشای آن ازجمله حریم خصوصی افراد محسوب می‌شود. نمونه بارز دیگر حریم خصوصی جسمانی مربوط می‌شود بر حق فرد بر تمامیت جسمانی‌اش که شامل آزادی از شکنجه، ممنوعیت بازرسی بدنی و ممنوعیت دستگیر کردن افراد بدون حکم قانون می‌شود.
۳. حریم خصوصی اطلاعاتی و ارتباطاتی:
منظور از حریم خصوصی اطلاعاتی و ارتباطاطی، محرمانه باقی‌ماندن اطلاعات شخصی، مکاتبات و نامه‌ها، پست‌های الکترونیک، مکالمات، حساب‌های کاربری اشخاص در شبکه‌های مجازی و سایر اشکال ارتباطات است که امروزه با پیشرفت فناوری‌های ارتباطی سخن از این نوع از حریم خصوصی در فضای مجازی بسیار مطرح است. یکی از مهم‌ترین مصدایق حریم خصوصی افراد، حق بر عکس و تصویرشان است. دستیابی به عکس و فیلم‌های شخصی و خانوادگی افراد از طریق رمزگشایی و هک‌کردن رایانه و انتشار آن، مثال بارز نقض حریم خصوصی است.
۴. حریم خصوصی محل کار:
حریم مکانی که به اعمال مجموعه‌ای از محدودیت‌ها و نظارت‌ها در محیط کار و زندگی افراد و اماکن عمومی مربوط می‌شود. حریم خصوصی در محل کار به‌دلیل عمومی بودن محل و رضایت آنها به پذیرش مقررات آن، به نسبت حریم خصوصی سکونت‌شان کمتر است. اما با این حال محدوده‌هایی از حریم برای مدیران و کارفرمایان ضروری است؛ برای مثال قراردادن سیستم‌های شنود مانند میکروفون و ضبط مکالمات تلفنی در محل کار یا محل‌های عمومی (مگر با ا‌علام قبلی آن) یا اجبار به نصب دوربین‌های مداربسته در محل کار با هدف دسترسی به اطلاعات شخصی و خصوصی افراد، نقض حریم خصوصی است. البته نباید محل کار را یک چهاردیواری شخصی تلقی کرد؛ زیرا بازرسان یا مدیران هر زمان که بخواهند می‌توانند به اموال اداری اداره یا اموالی که روی میز آنها قرار دارند دسترسی داشته باشند.
حرمت آبروی مومناحادیث و روایات زیادی درخصوص حفظ آبروی مومن وارد شده است، به‌نحوی که پیامبر اکرم (ص) در حجه‌الوداع پس از برشمردن عظمت حرمت آن روز فرمودند: «خداوند متعال خون، مال و آبروی اشخاص را به نحو شایسته‌ای حرمت بخشیده است، حرمتی همچون حرمت این روز و این سرزمین و این ماه.» و یا در جایی دیگر فرمودند: من به جست‌وجوی در نهان و درون انسان‌ها امر نشده‌ام. در احادیث و روایات دیگری حرمت آبروی مومن، به‌میزان حرمت خانه خدا تلقی شده است.
حریم خصوصی در قرآن کریم
قرآن کریم به‌عنوان دستور زندگی تمامی ابناء بشر، در آیات مختلف به حرمت حریم خصوصی افراد و حفظ حقوق شهروندی آنان تأکید کرده و آیات مرتبط، نشانگر توجه خداوند متعال و دین مبین اسلام به حریم و حقوق خصوصی شهروندان است.
به‌عنوان مثال خداوند متعال در آیه ۱۲ سوره حجرات می‌فرماید: «ای اهل ایمان! از ظن و گمان درباره یکدیگر بسیار بپرهیزید که برخی ظن‌ها و پندار‌ها معصیت است و نیز هرگز از حال درونی هم تجسس نکنید و غیبت دیگران را روا مدارید آیا شما دوست دارید گوشت برادر مرده خود را بخورید؟»
در آیه فوق حتی تجاوز به حریم خصوصی دیگران در حد گمان و ظن نیز مذموم شناخته شده است و این آیه، نماد بارزی از لزوم حفظ حریم خصوصی در اسلام است.
جبران خسارت مادی و معنوی
چنانچه حریم خصوصی شخصی نقض شود و در نتیجه آن خسارت‌هایی اعم از مادی یا معنوی به آن شخص وارد شود، زیان‌دیده می‌تواند طبق قواعد مسئولیت مدنی تمامی خسارت‌های مادی و معنوی خود را مطالبه کند. همچنین شکایت کیفری از ناقضان حریم خصوصی، با شاکی خصوصی آغاز و با گذشت او متوقف خواهد شد. به‌عنوان مثال در بعضی از قوانین خاص، مجازات حبس برای نقض حریم خصوصی درنظر گرفته شده مثلا در ماده یک قانون «جرائم علیه محرمانگی داده‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای و مخابراتی» آمده است که «هر کس به‌طور غیرمجاز به داده‌ها یا سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی‌ای که به وسیله تدابیر امنیتی حفاظت شده است دسترسی یابد، به حبس از ۹۱ روز تا یک سال یا جزای نقدی از ۵ تا ۲۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد».