به دليل زيبايي غزل و اشارات موجود در مقالات، ابتدا كل آن را مي آورم:
بلبلي خون دلي خورد و گلي حاصل كرد باد غيرت به صدش خار پريشان دل كرد
طوطيي را به خيال شكري دل خوش بود ناگهش سيل فنا نقش امل باطل كرد
قره العين من آن ميوه دل يادش باد كه چه آسان بشد و كار مرا مشكل كرد
ساروان بار من افتاد خدا را مددي كه اميد كرمم همره اين محمل كرد
روي خاكي و نم چشم مرا خوار مدار چرخ فيروزه طربخانه ازين كهگل كرد
آه و فرياد كه از چشم حسود مه چرخ در لحد ماه كمان ابروي من منزل كرد
نزدي شاه رخ و فوت شد امكان حافظ چه كنم بازي ايام مرا غافل كرد
بهار، محمدتقي، دورنماي تصوف در ايران. بهار و ادب فارسي، جلد دوم: 156
حافظ اين شعر را درباره مرگ پسرش كه مرده است مي گويد و مرادش آن است كه چون خدا نخواست من (حافظ) به چيزي علاقه داشته باشم، برق غيرتش فرزند مرا از من گرفت و خود را به بلبل، و پسرش را به گل، و خواست خداوند را به برق كه مايه از بين بردن گل شده است، تشبيه مي نمايد.
اهور، پرويز، خيال انگيزي حافظ. حافظ، آيينه دار تاريخ: 247- 246
شادروان استاد ملك الشعراي بهار در اين بيت به جاي باد، برق خوانده، و مي دانيم كه در هيچ يك از چاپهاي ديوان حافظ در اين بيت برق نيامده، باد ثبت شده است و از پريشان دل شدن بلبل به دست باد سخن رفته زيرا اين باد است كه كارش پريشان كردن است، كار برق آتش زدن و سوزاندن است.
آنچه شهرت دارد نماد و رمز عاشق بودن بلبل است و معشوق بودن گل:
فكر بلبل همه آن است كه گل شد يارش گل در انديشه كه چون عشوه كند در كارش
و بدين گونه آيا مقصود حافظ از گلي كه باد غيرت پريشانش كرده، يار و همسر و همان ماه كمان ابرو كه در همين غزل از او سخن رفته است، نيست؟
ركن، محمود، لطف سخن حافظ: 219
«غيرت» در اينجا دو معني تواند داشت يكي غيرت حضرت حق كه معشوق و معبودي جز خود را برنتابد، ديگري دگرگوني و انقلاب روزگار.
حميديان، سعيد، يادداشتهاي آقاي دكتر سعيد حميديان. مستدرك حافظ نامه: 1423
به نظر بنده «غيرت» به معناي حسد است نه غيرت الهي. به قرينه «چشم حسود مه چرخ» و نيز با توجه به «سيل فنا» و «بازي ايام». درست است كه اموال و اهل و عيال، ما را مشغول مي دارد، اما غيرت الهي تاختن مي آورد تا دل پريشان و پراكنده را جمع كند نه اينكه شخص را «پريشان دل» كند.
خرمشاهي، بهاء الدين، يادداشتهاي آقاي دكتر سعيد حميديان (ذيل). مستدرك حافظ نامه: 1424- 1423
به هيچ وجه چنين نيست. اگر «غيرت» در مصراع دوم اين بيت، مخصوصاً با توجه به يكدستي و انسجام مضموني و اتحاد معنايي اين غزل كه سوگنامه حافظ در اندوه و عزاي از دست دادن فرزندش (قره العين من آن ميوه دل يادش باد + در لحد ماه كمان ابروي من منزل كرد) است، به معناي رشك و حسد عادي بشري باشد، هيچ معنايي از آن بيت و غزل به دست نمي آيد، حسد چه كسي نسبت به فرزند حافظ؟ اگر بفرمايند حسد روزگار و ايام، در پاسخ عرض مي كنم كه در اين صورت و لااقل در اينجا روزگار و ايام و چرخ، تعبير محترمانه اي از قضاي الهي است. اما اينكه مي گويند «غيرت الهي تاختن مي آورد تا دل پريشان و پراكنده را جمع كند نه اينكه شخص را پريشان دل كند» در منطق عرفان درست نيست. غيرت الهي مانند داستانهايي كه پايان خوش دارند نيست، و غالباً دردناك و سوگناك است. در احاديث شيعه، كه فعلاً كاري با صحت صدور و اسنادش نداريم، آمده است كه حضرت پيامبر (ص) يا حضرت علي (ع)، در حاليكه گويي فاجعه كربلا را پيشاپيش مي ديده اند، خطاب به امام حسين (ع) مي فرموده اند: ان الله شاء أن يراك قتيلاً.
در داستان حضرت ابراهيم (ع) و اسماعيل (ع) نيز اگر في الواقع پدر دل از محبت فرزند به كلي خالي نكرده و راضي به اجراي فرمان رؤياي صادقه نمي شد، چه بسا مي بايست او را در محراب عشق الهي فدا مي كرد. حديث قدسي مهمي هست كه در اغلب متون عرفاني نقل شده است و آن چنين است كه خداوند فرموده است: من أحبني قتلته و من قتلته فأنا ديته (هركس به من عشق ورزد، مي كشمش و هركه را كه بكشم خود ديه خون او هستم)
رزاز، علي اكبر، يادداشتهاي آقاي علي اكبر رزاز. مستدرك حافظ نامه: 1399- 1398
محتمل است كه «غيرت» نه به معناي عرفاني، بلكه همريشه با تغيير و تغير باشد و باد غيرت، يعني طوفان حوادث، نهيب حادثه، انقلاب زمانه و چنانكه در انتهاي همين غزل امده «بازي ايام». چنانكه در جاهاي ديگر هم حافظ مي گويد:
- برق غيرت كه چنين مي جهد از مكمن غيب تو بفرما كه من سوخته خرمن چه كنم
- زاهد ايمن مشو از بازي غيرت زنهار كه ره از صومعه تا دير مغان اين همه نيست
+
نوشته شده در پنجشنبه بیست و یکم شهریور ۱۳۹۲ ساعت 13:26 توسط فرشید رضایی |