موضوع دوستى وانتخاب دوست، یکى از موضوعات مهم زندگى انسان محسوب مىشود. این موضوع بخصوص براى جوانان حساستراست، زیرا دوران جوانى زمان بروز گرایشهاى شدید عاطفى و تاثیرپذیرى عمیق از گروههاى همسال است. به طور کلى بخش بزرگى از شخصیت جوان در این دوره و تحت تاثیر ارتباطهاى دوستانه شکل مىگیرد.
از دید یک جوان، محبت و عاطفه بزرگترین احساس زندگى است. وجود این احساس، هر جوانى را به سمت و سوى دوستیابى و گزینش دوستان سوق مىدهد.
در این دوره از زندگى، پایه و بنیان دوستىهایى نهاده مىشود که ممکن است در طول عمر برقرار و همچنان تاثیرگذار بماند.
به لحاظ تاثیرگذارى، نقش دوستان، حتى به مراتب بیشتر و مهمتر از نقش خانواده است، بنابراین در این عرصه نیز همچون دیگر عرصههاى زندگى، ناگزیر از کسب شناخت و آیندهنگرى هستیم.
باید اعتراف کنیم، تاثیر دوست در مسیر زندگى و آینده انسان به حدى عمیق است که مىتواند به سعادت یا شقاوت آدمى بیانجامد و از سوى دیگر محبت و مودّت، چنان مغناطیسوار اشخاص را واله و شیداى هم مىسازد که ممکن است موجب تشابه در ایمان قلبى و رفتار مذهبى آنان گردد!
در حدیثى از پیامآور رحمت، محمد مصطفى (ص) نقل شده که فرمود: هر انسانى به دین دوست و قرین خود است (المرء على دین خلیله و قرینه) V} بحار الانوار ج 74، ص 201{V
P}تو اول بگو با کیان دوستى{E}پس آنگه بگویم که تو کیستى{P
خداى متعال در قرآن کریم مىفرماید: در قیامت بعضى بر خویش نهیب مىزنند و خود را سرزنش مىکنند که اى کاش با فلانى دوست نبودم کسى که مرااز یاد خداى بازداشت و گمراه نمود! V} سوره فرقان، آیات 28 و 29 (یا ویلتى لماتخذ فلانا خلیلا، لقد اضلنى عن الذّکر بعد اذ جائنى...){V
براى انتخاب دوست علاوه برکسب شناخت پیرامون خصوصیات ظاهرى، موقعیت اجتماعى، وضعیت خانوادگى، کسب معرفت نسبت به اهداف و مقاصد، گرایشها، افکار، باورها و سجایاى اخلاقى او نیز ضرورى مىنماید.
باید ببینیم:
آیا مىتوانیم مسیر زندگى را با دوستان انتخابى خود طى کنیم؟
ایشان یار راهاند یا بار راه؟
آیا اهداف فردى و گروهى ما یکى است؟
آیا مىتوانیم به آنها اطمینان کنیم؟
به هنگام دشوارى و نیاز کمکمان خواهند کرد؟
آیا بر ما تاثیر رحمانى خواهند گذاشت یا شیطانى؟
با درنظرگرفتن این مسایل است که بزرگان و الگوهاى حقیقى ما فرمودهاند: نخست همراه و همسفر برگزینید، آنگاه قدم در راه نهید! (الرفیق ثم الطریق).
T}مؤثرترین راه شناخت:{T
کسب تجربه و آزمایش، بهترین و مؤثرترین راه پىبردن به نهان و ویژهگىهاى درونى افراد است. عقل حسابگر آدمى مىتواند با استفاده از قراین و شواهدى به مقدماتى رسیده، آنگاه آن مقدمات را دستمایه نتایج و تصمیمهاى خود قرار دهد. براى مثال: دروغگویى خللى براى روابط دوستانه است، اگر این صفت ناپسند در گفتار و کردارکسى به صورت مستمر مشاهده شود، به این نتیجه و تصمیم مىرسیم که دوستى با چنین شخصى روا نیست.
على (ع) در زمینه امتحان دوست فرموده است: قبل از این که کسى را به برادرى خویش برگزینى او را آزمایش نما، زیرا آزمایش، معیار شناخت و تمیز میان صاحبان خیر و شر است (قدم الاختبار فى اتخاذ الاخوان، فان الاختبار معیار یفرق الاخیار و الاشرار) V} غررالحکم، حدیث 6810{V
و نیز فرموده است: اگر خواستى باکسى برادرى نمایى ابتدا به وسیله آزمایش او را خوب زیر و رو کن تا کاملا او را بشناسى و سپس به او بپیوندى، کسى که برادرانش را زیر و رو مىکند به گوهر شخصیت آنها پى خواهد برد (من قلب الاخوان، عرف جواهر الرجال) V} کنزالفواید، ج 1، ص 93{V
راه دیگرى را که براى شناختن واقعى افراد هست، کسب اطلاع از دوستان، معاشران و همنشینان آنها است.
صائب تبریزى دراین زمینه چه نیکو سروده است:
P}توان ز ظاهر هر کس به باطنش پى برد{E}ز آب، شورى و شیرینى زمین پیداست{P
P}به امتحان نبود اهل هوش را حاجت {E}عیار عالم و جاهل ز همنشین پیداست{P
و امیر بیان، على (ع) فرموده است: همنشینى با بدکاران بدبینى به نیکان را پدید مىآورد و همنشینى با نیکان، بدکاران را به نیکان مىپیوندد. از آن رو هرگاه موقعیّت کسى بر شما مبهم گشت و دین او را نشناختید، به معاشرانش بنگرید، اگر اهل دین خدا بودند، او نیز پیرو دین خداست و اگر پیرو دین خدا نبودند، او نیز بهرهاى از دین ندارد. V} دوستى در قرآن و حدیث، ص 127{V
به دلیل اهمیتی که این مسأله دارد در قرآن و داستان های متعددی نقل شده که یکی از آنها داستان پسر حضرت نوح که به دلیل ارتباط با دوستان نامناسب، به صورت جدی آسیب دید و به عذاب الهی مبتلا گردید و از همین داستان می توان نتیجه گرفت که انتخاب دوست ناسالم کار صحیحی نمی تواند باشد و انسان باید تلاش کند دوستان سالم و خوب پیدا کند و در صورتی که دوست مناسب پیدا نشد دلیل موجهی برای انتخاب دوست ناسالم وجود ندارد. درست است که آدمی نیاز به روابط دوستانه دارد اما در شرایط اضطراری تنها بودن بهتر از همنشینی و دوستی با افراد ناباب و ناسالم است. همان طور که در صورت نیاز به غذا هیچ آدمی عاقلی اگر به غذای سالم دسترسی نداشت حاضر نیست از غذایی استفاده کند که یقین دارد آن غذا مسموم و فاسد است. زیرا چنین غذایی به تنهایی نیاز فرد را تأمین نمی کند بلکه حیات و زندگی او را به صورت جدی به خطر می اندازد.
ویژگی های دوست خوب:
ایمان و تدین یکی از شرایط دوست خوب است. برای اطمینان از تدین و نمازخوان بودن ایشان شما می توانید با یک مسافرت مختصر اطلاع حاصل نمایید.
در ادامه ابتدا به نعمت دوست خوب و سپس به ویژهگىهاى آن خواهیم پرداخت.
دوست خوب یا خویشاوند اکتسابى!
سخن را با کلامى از امیر المؤمنین على (ع) آغاز مىنماییم، آن حضرت فرمود: دوستى خویشاوندى اکتسابى است (الموده، قرابه مستفاده) V}میزانالحکمه، باب 89، حدیث 3037{V
یک دوست خوب همدم تنهایىهاى انسان، شریک غمها و شادىها، بازوى یارىرسان به هنگام نیاز، تکیهگاه انسان در مشکلات و مشاور خیرخواه در لحظات تردید و ابهام است.
بعضى از مردم به خاطر خصلتهاى خودخواهانه، توقعات بالا، تنگنظرى، سختگیرى و یا دلایل دیگر، نمىتوانند دوستى براى خود برگزینند و از تنهایى درآیند، این گروه به تعبیر امیر مؤمنان على (ع) عاجزترین مردم هستند. عدهاى هم دوستانى را که با زحمت بسیار فراهم نمودهاند، به اندک آزارى از دست مىدهند، ایشان از گروه اول نیز عاجزترند V} نهجالبلاغه، حکمت 12 (أعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان و أعجز منه من ضیّع من ظفر به منهم).{V
سعدى علیه الرحمه گفته است : «دوستى که به عمرى فراچنگ آرند، نشاید که به یک دم بیازارند».
چه وحشتآور است که انسان در زندگى هیچ دوست و انیسى نداشته باشد، ولى از آن وحشتناکتر، داشتن دوستان بد و شرور است. اغلب انحرافات و ناهنجارىهاى رفتارى و اخلاقى جوانان در اثر همنشینى با دوستان بد ایجاد مىشود. على (ع) در کلام حکیمانهاى فرمود: وحشتناکترین امور، همنشین بد است (اوحش الوحشه، قرین السوء) V}بحارالانوار، ج 77، ص 137{V
رسول خدا (ص) نیز فرموده است: تنهایى بهتر از دوست بداست (الوحده، خیر من قرین السوء) V} همان، ص 173{V
T}ویژهگى شخصیتى دوست خوب:{T
خوشبختانه در روایات اسلامى به این بخش از مباحث دوستى توجه خاصى شده، به طورى که در این زمینه روایات فراوانى از خاندان وحى (ع) در دسترس است. ما با دستهبندى این خصوصیات، سعى مىکنیم هر یک از ویژگىها را به اختصار توضیح دهیم.
T}1) عقل:{T
عقل پایه و اساس انسانیت، حجت باطنى خداوند، وسیله فهم و دریافت معارف بنیادین و ابزار تنظیمکننده برنامه زندگى است.
این محبوبترین و والاترین آفریده الهى، هم سرآغاز علوم روشنگر بشرى و هم سرمنشاء اعمال نیکوى انسان است.
عقل فواید بىشمارى براى انسان دارد، تا جایى که گفتهاند: دشمن عاقل به از نادان دوست! V} جلوههاى حکمت، ص 412 (عدو عاقل خیر من صدیق احمق){V
شخص عاقل نه تنها در هیچکارى درمانده نمیشود، بلکه به هنگام روبروشدن با مشکلات، چارهاى مىاندیشد. این خصوصیت سبب میشود که دوستان او نیز از این موهبت الهى بهرهمند شوند و به وسیله همنشینى با او در حقیقت همنشین خرد گردند.
P}آن کس که همنشین خرد شد ز هر نسیم{E}چون پر کاه بىسر و سامان نمىشود{P
در روایتهاى اسلامى از طرفى بر همنشینى با خردمندان سفارش شده و از طرف دیگر از مصاحبت و دوستى با مردم بىخرد پرهیز داده شده است. مولى على (ع) در روایتى تربیتى این تقابل را به خوبى بیان نموده و فرموده است: فساد اخلاق در معاشرت با بىخردان و صلاح اخلاق در همنشینى با خردمندان است (فساد الاخلاق، معاشرهالسفهاء و صلاح الاخلاق، معاشرهالعقلاء) V} بحارالانوار، ج 1، ص 160{V
T}2) دانش و آگاهى:{T
هر کمال و خوبى که در عالم و آدم یافت مىشود، از دانش و آگاهى برخاسته و هر نقص و بدى، از جهل و بىخبرى نشأت گرفته است.
در فضیلت دانش همین بس که مولاى پرهیزکاران فرمود: دانش و آگاهى، ریشه تمامى نیکىها و خیرها است و جهل و بىخبرى ریشه تمامى بدىها و شرها! (العلم اصل کل خیر)، (الجهل اصل کل شر) V} غررالحکم، حدیث 17 و 1069{V
بر این اساس، ارزش ایشان به مقدار آگاهى او بستگى دارد. رسول خدا (ص) فرمود: ارزشمندترین انسانها، عالمترین آنها و بىارزشترین آدمها، جاهلترین ایشانند V} بحارالانوار، ج 1، ص 164{V
از آنجا که دانش قابل سرایت و اشاعه به دیگران است و نیز همنشینى و مصاحبت با علما، فواید علمى و عملى فراوانى را به ارمغان مىآورد، چه نیکو است که آدمى با دانشمندان نشست و برخاست نماید.
به تجربه ثابت شده کسانى که با دانشمندان پیوند مودّت و دوستى برقرار کردهاند، در مقایسه با سایر مردم، از برترى و امتیازهاى بیشترى برخوردارند.
دوستى با دانشمندان و حکیمان، مایه بهروزى انسان در دنیا و وسیله سعادت و نجات او در آخرت است. از لقمان حکیم نقل شده است: آن که با دانشمندان مجالست کند، سود برد. و هم از اوست که به فرزندش فرمود: فرزندم با دانشمندان بنشین و زانو به زانوى ایشان بزن، زیرا خداوند دلها را به نور حکمت زنده مىکند چنانکه زمین مرده را با ریزش باران زنده مىسازد. V} بحارالانوار، ج 4، ص 204 (جالس العلماء و... فان الله یحى القلوب بنور الحکمه کما یحیى الارض بوابل الماء){V
امیر بیان على (ع) در بیانى حکمتآموز فرموده است: با دانشمندان بنشین (که) علمت افزون، ادبت نیکو، نفست پاکیزه خواهد شد V} غررالحکم، حدیث 9791{V
به همان مقدار که دوستى با اهل دانش و آگاهى، سودمند است، رفاقت و همنشینى با جاهلان و نابخردان، مضرّ و زیانآور شمرده شده است تا جایى که شیخ اجل سعدى سروده است:
P}دوستى با مردم دانا نکوست{E}دشمن دانا به از نادان دوست{P
P}دشمن دانا بلندت مىکند {E}بر زمینت مىزند نادان دوست{P
T}3) ایمان{T
ایمان همان باور و اعتقاد قلبى همراه با دوستى و اعتماد و اطمینان است که شوق به سوى عمل را در انسان ایجاد مىکند. این مفهوم که از امن گرفته مىشود، با امنیت و امان همخانواده و سازگار است. ایمان سرچشمه و زیربناى امنیت و آرامش زندگى است V} نگا: مجموعه آثار شهید مطهرى، ج 2، ص 32{V
اینک در جریان زندگى هدفمند دنیایى، آیا مىتوان با کسى که به خدا و روز رستاخیز ایمان ندارد، دوست شد؟ آیا مىتوان به چنین شخصى اطمینان کرد؟ آیا ممکن است از چنین کسى انتظار صداقت و وفادارى داشت؟ الگوى راستین ما، آن که پیامبر به او لقب امیر مؤمنان داد، تنها شخص مؤمن را شایسته دوستى با مؤمن معرفى نموده است: مؤمن برادر مؤمن است زیرا با او تقلب نمىکند، از او عیب نمىگیرد و از یاریش سربازنمىزند (المؤمن اخو المؤمن، فلایغشه، و لایعیبه و لایدع نصرته) V}جلوههاى حکمت، ص 77{V
ویژگى ایمان در انتخاب دوست بسیار مهم است، زیرا با برقرارى رابطه دوستى، ایمان و دیانت هر فرد، تحت تاثیر این رابطه قرار مىگیرد.
ارمغانآور ایمان، فخر عالم و آدم محمد مصطفى (ص) در اینباره سخن نهایى و راهکار منطقى را ارائه نموده است: هر کس به دین دوست خود است، پس بیندیش که با چه کسى دوستى مىنمایى! (المرء على دین خلیله، فلینظر احدکم من تخالل) V} بحارالانوار، ج 74، ص 192{V
T}4) تقوى و نیکوکارى:{T
تقوى که همان التزام عملى به بایدها و نبایدهاى دین است، دلیل ایمان، راه نجات، ملاک سعادت، ریشه و اساس همه خوبىها و سرآمد فضایل انسانى است.
دوستى با اهل تقوى چند ویژگى مهم در بر دارد:
اول: مطمئن و پایدار است؛ از آنجا که ذات پاک خداوندى ازلى و ابدى است، آنچه مربوط و منسوب به او باشد نیز ماندنى خواهد بود و دوستى اهل تقوا از آن جهت که به انگیزه الهى بنیان نهاده مىشود، از ویژگى ثبات، پایدارى و اطمینان برخوردار است.
دوم: سبب آراستهشدن به این فضیلت بزرگ مىشود.
P}همنشین باش با نکوکاران{E}مرد نیکو به همنشین باشد{P
V} سیف فرغانى{V
قرآن کریم مؤمنان را رهنمود مىدهد که با پرهیزکاران دوستى کنند و از دوستى با گنهکاران و اهل دنیا بپرهیزند، زیرا تنها دوستى پرهیزکاران نافع است و دوستى با غیر ایشان در نهایت تبدیل به دشمنى خواهد شد V}الاخلاء یومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقین - سوره زخرف، آیه 67{V
امیر بیان و پیشگام خوبان، على (ع) نیز در کلامى جامع فرموده است: تمام خیر دنیا و آخرت در دوستى با خوبان و تمام شر دنیا و آخرت در دوستى با بدان است V} بحارالانوار، ج 74، ص 178 (جمع خیر الدنیا و الاخره فى... مصادقه الاخیار و جمع الشر فى... مواخاه الاشرار){V
P}نار خندان باغ را خندان کند{E}صحبت نیکانت از نیکان کند{P
T}5) خلق و خوى کریمانه{T
اخلاق جمع خلق، مجموع صفات و ملکاتى که زیربناى اصلى شخصیت آدمى را بنا نهاده، به ساختار باطنى انسان شکل مىدهد. ارزشهاى اخلاقى آنقدر در زندگى انسان اهمیّت دارد که پیامآور محبت و دوستى، حضرت محمد (ص) فرمود: من به خاطر بسط و گسترش اخلاق کریمانه فرستاده شدهام (انى بعثت لاتمم مکارم الاخلاق)
شاید مهمترین و شیرینترین ویژگى یک دوست خوب، اخلاق کریمانه باشد. چه سعادتمند است کسى که با بزرگواران و صاحبان کرامتهاى اخلاقى معاشرت دارد و چه نگونبخت است آن که با سفلگان و صاحبان خوهاى زشت، روزگار مىگذراند! V} همان، ج 74، ص 185 - رسول گرامى اسلام فرمود: سعادتمندترین مردم کسى است که با بزرگواران همنشینى دارد. (اسعد الناس من خالط کرام الناس){V
P}کامل نشوى تو با قرین ناقص{E}ناقص مانى ز همنشین ناقص{P
T}6) زهد و پارسایى:{T
زهد از برجستهترین و نادرترین سجایاى اخلاقى است که اگر فردى به آن متصف باشد، مىتواند شایستهترین و برترین دوستان انسان تلقى شود.
زهد بىرغبتى به مظاهر دنیوى است و زاهد از آن رو که یقین دارد آخرت باقى و دنیا فانى است و آخرت در گرو عمل معنوى انسان است، اعتنایى به جلوهها و جذبههاى دنیا نمىکند.
یک دوست زاهد و پارسا دل به دنیا ندارد، نه اسیر ثروت است و نه دلباخته قدرت، اگرچه هم ثروتمند باشد و هم قدرتمند، تعقلى به دنیا ندارد، آزاده و اهل یقین است. براى تحصیل رضایت حق و رسیدن به قرب الهى تلاش مىکند، دلبسته به خدا و رسته از قید دنیا است؛ بنابر این در جهت آبادانى آخرت و سادهزیستى در دنیا کوشش مىکند.
باید توجه داشت که دوستی سه شرط اساسی دارد: 1. دیدار او باعث یاد خدا در دل انسان شود. 2. سخن گفتن با او بر دانش و معلومات ما بیفزاید. 3. رفتار و کردار او آخرت و حساب و کتاب روز قیامت را به یاد انسان بیاورد. در انتخاب دوست باید این ملاکها را لحاظ کرد. هر فرد به هر میزان که از این سه الگو بهره داشته باشد باید دوستی ما هم، به همان نسبت عمیق تر و جدی تر باشد.از سوی دیگر ما باید دوستیهایمان را به این سمت و سو جهت دهی کنیم. افرادی که بد هستند شایسته دوستی نیستند و دوستانی هم که با افراد ناباب دوست اند، چه بخواهند چه نخواهند به رنگ آنها در خواهند آمد. البته اگر بتوان آنها از دوستان ناسالم جدا کرد، باید چنین کرد و به دوستی ادامه داد و الا باید پرهیز نمود مثل آتش سوزی که از خانه ای به خانه ای و از همسایه ای به همسایه ای سرایت می کند، آتش آن فرد ناسالم با واسطه دوستمان گریبان گیر ما هم خواهد شد. در محیط کلاس خود بهترین موجود را انتخاب کنید. اگر آن طور که می گویید کلاس شما دشتی است که گل استاندارد دوستی سالم را به بار نمی آورد، به دنبال دشتهایی باشید که ظرفیت پرورش چنین گلهایی را دارند. به عنوان مثال: رفت و آمد کردن به مسجد یکی از نتایجش یافتن دوستهای خوب و الهی است. همان طور که ویروس ها و باکتریها دور هم حلقه می زنند و کلوپ های بیماری در جامعه افتتاح می کنند اگر خود ما گل باشیم(دوستی ها سالم را دنبال کنیم و رفتار خوب و منطقی داشته باشیم) پروانه زیادی را دور و اطراف خود شاهید خواهیم بود.
در پایان تذکر دو نکته مهم ضرورى است: 1- این که این شرایط نسبى هستند و از طرفى هم شاید نشود کسى را پیدا کرد که داراى تمامى این خصوصیات باشد ازاینرو با در نظر گرفتن شرایط خود و اهمیتهاى دیگر باید به جستجوى این خصوصیات در دوستان پرداخت و اگر دوستى داریم که فاقد بعضى از این خصلتها است از قطع رابطه با وى خوددارى نماییم، بلکه در اصلاح و خودسازى او کمکش کنیم که این خود از وظایف دوستان نسبت به یکدیگر است. البته انجام این وظیفه مشروط به عدم تأثیرپذیرى انسان در حین کمک و اصلاح آن شخص مىباشد. 2- همیشه نباید انسان در جست و جوى این اوصاف در دیگران باشد؛ بلکه خود نیز باید سعى و تلاش نماید تا موارد یاد شده را رعایت کند. آن گاه است که خواهد دید چقدر از صفات نکوهیده وى از بین رفته و در مقابل آن به چه صفات پسندیدهاى مزیّن و منتصف گشته است.
انشاءالله دوستان خوبی پیدا کنید. مطالعه کتاب دوستی در قرآن و حدیث آقای محمدی ری شهری را به شما دوست عزیز توصیه می کنم. موفق باشید.
برگرفته از پرسمان