گیل بانو،این ضرب المثل ها را در گفته هایمان فراوان به کار می بریم:«حرف مرد یکی است».«مرد کسی است که اگر سرش برود،حرفش نرود».«مرد است و قولش»و… .در واقع این ضرب المثل ها را به عنوان واکنشی منطقی و مرد پسند در برابر بد قولی و عدم ثبات شخصیت دیگران و زشتی برگشت از حرفی که زده ایم یا تصمیمی که گرفته ایم،استفاده می کنیم.گاهی وقت ها نیز از این ضرب المثل ها برای تقویت روحی خودمان در اجرای تصمیم های خودمان بهره می بریم زیرا باورمان شده که یک فرد موفق در انجام تصمیم هایی که گرفته ،ثابت می ماند و حرفش دوتا نمی شود؛ «مرغ یک پا دارد»حرف مرد هم نباید رد خور داشته باشد!
آورده اند که از شخصی پرسیدند:چند سال از عمرت می گذرد؟گفت:سی سال.ده سال بعد،همین سوال را از او پرسیدند؛باز جواب داد: سی سال.با تعجب به او گفتند:ده سال پیش سی سال داشتی،الان هم سی سال داری؟طرف جواب داد:«حرف مرد یکی است!»
راست و دروغ بودن این حکایت بر عهده ی دیگران!و به قول معروف:«اگر ساخته اند،خوب ساخته اند و اگر بافته اند،خوب بافته اند».اما کاش پیامد های ناشی از مطلق نگری به ضرب المثل مورد اشاره به همین مقدار ختم می شد.
دو نکته درباره پیام این ضرب المثل
به نظر می رسد ضرب المثل مورد اشاره،ضرورت پایبندی به قول و وعده،کارآیی صبر و استقامت،ثبات در تصمیم گیری و عدم تزلزل شخصیت را در ارتباط های روزانه گوشزد می کند.شاید بتوان با مقداری خوش بینی و قدری مسامحه،این نکته را قبول کرد ولی دو نکته اساسی را نمی توان در این زمینه ناگفته رها کرد:
۱-در گنجینه ضرب المثل های زبان فارسی،آنقدر ضرب المثل درباره صبر و استقامت،پایمردی و ثبات شخصیت و ضرورت وفای به عهد داریم که نیازی نیست تا در این باره به ضرب المثل مورد بحث استناد شود.ضرب المثل هایی چون:«گر صبر کنی ز غوره حلوا سازی».«صبر تلخ است ولیکن بر شیرین دارد» و یا«صبر کوچک خدای سی سال است»و…
۲-مکررا دیده ایم کسانی که به این ضرب المثل استناد می کنند که از مساله ای ناراحت شده و بنای نوعی مقابله با کسی یا حرکتی را دارند؛مقابله ای که در بسیاری از مواقع لجاجت،یک دندگی و خودپسندی در آن موج می زند،و روشن است که میان این دو انگیزه یعنی صبر و استقامت و وفای به عهد با لجاجت و یک دندگی خیلی فرق است.
در استقامت و پایداری ،شخص برای رسیدن به هدفی مقدس و متعالی،تلاش می کند و از مشکلات نمی هراسد ولی لجاجت و یکدندگی،هر چند در ظاهر همراه با نوعی پایداری و پافشاری است ولی جایی است که شخصی برای به کرسی نشاندن و اثبات حرف یا توجیه عملکرد خود اصرار ورزد،که در بیشتر اوقات همراه با زیر پا نهادن اصول بدیهی و موازین اخلاقی است.
چند پیامد منفی
پیدا شدن و تقویت روحیه ی لجاجت،خودپسندی و سماجت برای رسیدن به اهداف از پیامد های مطلق نگری به این ضرب المثل،استفاده بیش از اندازه از آن و توسعه دادن دامنه شمول این ضرب المثل است.مگر نه اینکه انگیزه مقابله بسیاری از مخالفان رسول خدا(ص)را لجاجت آنها رقم می زد. کسانی که رسول الله(ص)را قبل از بعثت«محمد امین» می گفتند.
می توان گفت جایی که حرف یا تصمیم و قول ما باعث ایجاد حقی برای دیگران شود؛به طوری که عوض کردن حرف و تصمیم یا عدم وفای به تعهد،موجب تضییع حق و حقوق افراد گردد،می توان به این ضرب المثل استناد کرد که«حرف مرد یکی است».«مرد است و قولش»و از این نمونه ضرب المثل ها.
برعکس اگر در اجرای تصمیمی که گرفته ایم-خصوصا تصمیم ها و حرف هایی که بر عصبانیت و خشم استوارند-تامل کنیم و این تامل و تفکر ما را به این نتیجه برساند که بر اجرای تصمیم و وفای به قول و اجرای حرفی که زده ایم،مفسده های فردی،اجتماعی یا اعتقادی مترتب است،چه نیکو ست از حرف خود بر گردیم.حرف مان دوتا شود و به قول و وعده خود وفا نکنیم و مردانه از اجرای تصمیمی که قبلا گرفته ایم منصرف شویم.
در گنجینه زبان فارسی،ضرب المثل هایی که تفکر و دقت سنجی در رفتار و همچنین عفو و گذشت را توصیه می کنند،فراوان داریم مانند:«در عفو لذتی است که در انتقام نیست».«از خر شیطان پیاده شو!».«نه از روی بد،بد بود آدمی/که از خوی بد،بد شود آدمی»و ضرب المثل هایی از این نمونه.
شیوه بزرگان
افزون بر متون دینی،بهترین سرمشق ها درباره ضرورت عفو،دوگانه شدن تصمیم و برگشت از حرف اول-در موقع مقتضی-سیره امامان معصوم و بزرگان دین است.حکایت زیر را بخوانید:
در جنگ احد،مسلمانان شکست خوردند و مشرکان،عموی رسول خدا(ص)(حمزه بن عبدالمطلب)را به وضعی فجیع مثله کردند.منظره دلخراشی بود و برای پیامبر(ص)دلخراش تر.به همین خاطر رسول خدا(ص)تصمیم گرفت اگر بر مشرکان پیروز شود،به خاطر رفتار بدی که آنان با مسلمانان داشتند و جنایتی که بر حضرت حمزه وارد کرده بودند،آنها را مثله کند(و بنا به نقلی هفتاد نفر از آنان را مثله کند)در این حال آیه۱۲۶سوره نحل نازل شد:«و هر گاه خواستید مجازات کنید،تنها به مقداری که به شما تعدی شده است،کیفر دهید و اگر شکیبایی پیشه سازید،این کار برای شکیبایان بهتر است.»با نزول این آیه،پیامبر(ص)فرمودند:«خدایا صبر می کنم،خدایا صبر می کنم».حتی پیامبر توبه«وحشی»را که در قتل حضرت حمزه نقش مستقیم داشت ،پذیرفت.
در زندگی اولیای دین و عالمان بر جسته نیز مکررا بر می خوریم به مواردی که آنان از حرف خود برگشتند و این گفته را تاییدکردند که در بسیاری مواقع«حرف مرد دوتا هم می شود».
حکایت
کم و بیش با نام مرحوم میرزای شیرازی آشنا هستید.عمده شناخت ما از آن بزرگوار به خاطر فتوای تحریم تنباکو در عصر ناصرالدین شاه است.در همان زمان که مرحوم میرزای شیرازی در اوج شهرت بود؛میان او و مرحوم «حاج میرزا ابراهیم خویی»در یک مساله فقهی اختلاف نظر پیش آمد،پس از آنکه میرزای شیرازی در مساله مورد بحث تجدید نظر کرد و فتوای حاج میرزا ابراهیم خویی را درست تشخیص داد،از فتوای خود برگشت و این مطلب را به مرحوم خویی هم خبر داد.
همانطور که گفتیم این برگشت از فتوا در زمانی بود که میرزای شیرازی در اوج نفوذ و شهرت بود.
مرد کسی است که حرفش دوتا بشود
نقل کرده اند که یکی از مراجع در برابر ضرب المثل مورد اشاره فرمودند:«اتفاقا مرد کسی است که حرفش دوتا بشود».منظور آن بزرگوار روشن است،جایی که شخصی به اشتباه خود پی ببرد،حق را به جانب خود نبیند،با گذشت و اغماض از طرف مقابل بتواند جلوی فتنه ای را سد کند. اگر حق را به طرف مقابل بدهد و از حرف خود بگذرد،نهایت مردانگی را نشان داده،هر چند از حرف خود و از تصمیم اولیه عدول کرده است.دوتا شدن حرف و قول در این موارد عین مردانگی و خردمندی است.
کاش کسانی که لذت یکدندگی را زیر زبان دارند،برای یکبار نیز حلاوت و شیرینی پذیرش حرف حق و بازگشت از اشتباهات خود را می چشیدند و شیرینی عفو و «دوتا شدن حرف»را مزه مزه می کردند.