اشاره: هر شخصی دارای حریم خصوصیاست و برای حفظ و جلوگیری از ورود دیگران به آن تلاش می‌کند. اما امروزه پیشرفت و توسعه تکنولوژی سبب تغییر مرزهای این حریم شده است، به طوری که گاه شهروندان جوامع را دچار چالش می‌کند. بنابراین آگاه کردن افراد از حدود و مرزهای خود با دیگران و تصویب قوانین مناسب و بهره گیری درست از تکنولوژی می‌تواند مانع سرک کشیدن به حریم‌های خصوصی باشد.
مشخصات حریم شخصی
یکایک شهروندان یک جامعه برای خود حریم خصوصی قائل هستند، و بدین طریق خودشان و اطلاعاتشان را از دیگران مجزا می‌کنند و مرزهایی را برای نزدیک شدن به این حریم در نظر می‌گیرند. حریم شخصی از ویژگی های حقوق شهروندی است و البته در جوامع مختلف حد و مرز آن تفاوت دارد و مرزهای آن حتی برای هر یک از افراد جامعه نیز متفاوت است. حریم خصوصی دارای جوانب گوناگونی از جمله حریم خصوصی جسمی، مکانی، اطلاعاتی و ارتباطاتی می‌شود. عموم کسان تمایل شدیدی در حفظ و حراست از این فضای شخصی خود دارند و مراقب هستند دیگران را به آن راه ندهد.
احترام به حریم خصوصی افراد در اسلام
همان گونه که در صدد حفظ حریم شخصی خودمان هستیم، به همان میزان هم باید برای حریم دیگران احترام بگذاریم و حدود آن را در نظر داشته باشیم. احترام به خط قرمز دیگران نه فقط از جنبه اجتماعی مهم است، بلکه در آموزه‌های دینی ما نیز به آن تاکید فراوان شده است. چه در قرآن کریم و چه در احادیث امامان ما به این موضوع اهمیت داده شده است. چنانچه در سوره حجرات آیه 12 آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید زیرا بعضی از گمان‌ها گناه است و هرگز (در کار دیگران) تجسس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند.» (1) در این آیه به وضوح بیان شده است که کنجکاوی و ورود به حریم شخصی دیگران مجاز نیست و افراد را از جستجو گری در کارهای دیگران بازداشته است. گاه افراد به خود اجازه می‌دهند به خصوصی‌ترین لایه‌های زندگی افراد دیگر وارد شوند و با پی بردن به موضوعات محرمانه آن‌ها تلاش می‌کنند با آبروی این افراد بازی کنند و آن‌ها را در بین دیگران و جامعه تحقیر کنند. پیامبر (ص) در حدیثی مسلمانان را از انجام این گونه کارها بازداشته است و فرموده‌اند: «غیبت مسلمانان نکنید و در جستجوی عیوب پنهانی آن‌ها نباشید، زیرا کسی که در امور پنهانی برادران دینی خود جستجو کند خداوند اسرار او را فاش می‌سازد و رسوایش می‌کند. » (2)
ما انسان‌ها هیچ کدام کامل و بی عیب نیستیم. وجود این حریم خصوصی به ما کمک می‌کند عیوب ما در مقابل چشم دیگران نباشد. ولی گاه دیده می‌شود که برخی افراد در تلاش برمی آیند تا از سر کینه و دشمنی و یا نا آگاهی این عیوب پنهان را برملا سازند، و به اعتبار افراد در جامعه صدمه بزنند و این همان موضوعی است که حضرت علی (ع) به آن اشاره دارند: «بدترین مردم کسی است که پیگیر عیوب مردم باشد و عیوب خود را نبیند» (3)
در دین اسلام آنقدر حریم شخصی افراد حرمت دارد که به مسلمانان توصیه می‌شود که اگر به صورت تصادفی یا از روی جهل در مورد امور خصوصی دیگران اطلاعاتی به دست آوردید خود را به تغافل بزنید. (4)
حریم خصوصی در دنیای امروز
در روزگاری نه چندان دور وقتی صحبت از حریم جصوصی افراد می‌شد مرزبندی‌های تعریف شده و مشخصی به ذهن خطور می‌کرد. مثلا خانه را یک حریم خصوصی تلقی می‌کردند و ورود بدون اجازه به آن را زیر پا گذاردن این حریم می‌دانستند. وقتی درب خانه بسته می‌شد آن حریم خانوادگی دیگر ارتباطی با دنیای بیرون نداشت و دیوارهای خانه حریم داخل و خارج را مشخص می‌نمود. حریم‌های فیزیکی، ارتباطی و اطلاعاتی افراد هم به همین ترتیب، حدود تعریف شده و شفافی داشتند و به همین علت تجاوز به آن مشهود تر می‌نمود. انسان‌ها همیشه برای جان، آبرو، ناموس و مال خود ارزش زیادی قائل هستند و به نوعی این چهار مورد سرمایه های آن‌ها در زندگی است. البته در شرایطی ممکن است یکی را فدای دیگری کنند. آبروی افراد از آن سرمایه‌هایی است که گاه برای حفظ آن شخص از مال و جانش می‌گذرد و البته این همان سرمایه افراد است که ممکن است با تعدی غریبه‌ها به حریم خصوصی از دست برود. البته باید به این موضوع هم توجه داشت که تلاش برای حفظ مرزهای شخصی صرفاً به معنای این نیست که فرد خطایی مرتکب شده است و تلاش می‌کند آن را پنهان کند بلکه این حریم از نظر روانی به انسان احساس امنیت پایدار، استقلال کرامت می‌دهد و اعتماد به نفس او را ارتقا می‌بخشد. (5)
تکنولوژی‌ها و حدود حریم خصوصی
امروزه ما چنان در محاصره تکنولوژی هستیم و چنان این ابزارها در همه جا ما را احاطه کرده‌اند که گویا دنیای ما مبدل به دنیایی شیشه ای شده است ، هر جا که باشیم عده ای قادرند ما را ببیند یا موقعیت مکانی ما را تشخیص دهند . دیگر مرزهای مکانی و فیزیکی در هم شکسته شده است، و گسترش تکنولوژی چنان ابزارهایی را وارد زندگی ما کرده است که ما نه می‌توانیم از آن‌ها استفاده نکنیم و نه قادر هستیم از ورودشان به دنیای خصوصی خود جلوگیری کنیم.
حتی جامعه هم از این ابزارها بهره می‌گیرد تا نظم و امنیت جامعه را تقویت کند. تکنولوژی‌هایی مانند کامپیوتر، اینترنت، دوربین‌های بسیار کوچک فیلمبرداری، دستگاه های شنود و ... همه وسایلی هستند که می توانند به راحتی از خطوط قرمز ما عبور کنند و به لایه های خصوصی زندگی ما وارد شوند. این ابزارها گاه می‌توانند موجب تهدید حریم خصوصی ما شوند و گاه مایه اعتماد و امنیت روانی. این وسایل از یک سو زندگی ما را راحت‌تر و ارتباطات را ساده تر کرده‌اند و از سوی دیگر وسیله‌ای شده‌اند برای تعرض به حریم خصوصی. در دنیای امروز حد و مرزها تا حدود زیادی دگرگون شده است. دیگر مانند گذشته نمی‌توان گفت وقتی در خانه را بستی ارتباط با دنیای بیرون قطع می‌شود. دیگر نمی‌توانی از تلفن واینترنت استفاده کنی و به این موضوع توجه نکنی که هر آن ممکن است اطلاعات شخصی‌ات فاش شود. این روزها هر چقدر هم که ما بخواهیم نمی‌توانیم مانند گذشته خط قرمزهایی پر رنگ و شفافی را برای خودمان متصور باشیم و مطمئن باشیم که غریبه‌ای به نوعی به آن نفوذ نمی‌کند.
زندگی اجتماعی و حریم خصوصی
امروزه در خیلی از اماکن در محاصره دوربین‌هایی هستیم که حرکات و رفتار ما را ضبط و ثبت می‌کنند. در خیابان، بانک مدرسه، بیمارستان، مقابل ویترین مغازه‌ها و داخل فروشگاه‌های بزرگ و کوچک این دوربین‌ها ما را رصد می‌کنند. حتی در این اماکن بر روی برگه‌هایی نوشته شده این مکان مجهز به دوربین مدار بسته است. در واقع اگر ما هم آن دوربین‌های کوچک را نبینیم این نوشته‌ها اعلام می‌کند که مراقب رفتارمان باشیم، چون دوربین‌ها ما را زیر نظر دارند. این احاطه شدن و زیر لنز دوربین‌ها قرار گرفتن آن هم در اماکن عمومی دو وجه مختلف دارد از یک سو تلاشی است برای افزایش ضریب امنیت و کاهش جرایم و از سوی دیگر از نگاه گروهی دیگر به نوعی نقض حقوق حریم خصوصی شهروندان تلقی می‌شود
در این جامعه که تکنولوژی‌ها و ابزارهای جدید به سرعت تغییرات گسترده‌ای ایجاد می‌کنند ممکن است این چالش به وجود بیاید که حریم‌های شخصی ما کجا هستند و آیا حد و مرز حریم ما هم دستخوش تغییرات می‌شوند یا نه! گاه ممکن است برخی موضوعات از نظر ما یک حریم محسوب شود، ولی از نظر جامعه و حکومت این گونه نباشد. برای روشن‌تر شدن حدود بهتر است به این موضوع توجه کنیم که حریم خصوصی شامل این موارد نمی‌شود: ترجیحات فردی - قانون - شرع - هنجارهای اجتماعی.
وقتی این موارد در میان باشد ما نمی‌توانیم همچنان روی خط قرمز های خود تکیه کنیم و اصرار داشته باشیم. نمی‌توانیم جایی که قانون اجازه وارد شدن می‌دهد به بهانه حریم شخصی ممانعت کنیم. نمی‌توانیم گناهی مرتکب شویم. مثلا ربا خواری کنیم و این امر را موضوعی خصوصی تلقی کنیم و مخالف مداخله قانون و نه شرع باشیم. نمی‌توانیم هنجارهای جامعه را بشکنیم و انتظار برخورد با خود را نداشته باشیم. (6)
حقیقت این است که مشخص کردن حریم خصوصی در جامعه امروزی و با ابزارهایی که قدرت نفوذ به حریم خصوصی را دارند، کار دشواری است. اما به طور قطع حد و حدود آن با گذشته‌ها تفاوت دارد، وآنچه مهم است هوشیاری افراد جامعه است.
نویسنده: ر.اصلی
فهرست منابع:
1 قرآن کریم
2 کشف الریبه، شهید ثانی، ص 7
3 مستدرک الوسایل، ج 11، ص 315
4 بهرامی، غلامرضا، حریم خصوصی، قم، انتظار سبز، 1388
5 همان، ص 13
6 کاوه، سعید، روانشناسی حریم شخصی، تهران، سخن، 1387